Gromada: ssaki Mammalia, rząd: gryzonie Rodentia,
rodzina: pilchowate Gliridae
Koszatka występuje w Europie Środkowej i południowo-wschodniej, sięgając na zachód Szwajcarii i północnych Włoch, oraz w Azji. W Polsce stwierdzana była na wielu stanowiskach w południowej i wschodniej części kraju, jednak w zdecydowanej większości są to obserwacje nieaktualne. W ostatnich 25 latach obserwowana była na północnym Podlasiu (Puszcza Białowieska i Knyszyńska oraz lasy koło Nurca), w północnej części Puszczy Świętokrzyskiej, w Babiogórskim Parku Narodowym oraz na 1 stanowisku w Sudetach.
Środowisko
Koszatka występuje w starszych lasach liściastych i mieszanych. Wymaga drzewostanów wielopiętrowych, z pełnym zwarciem koron drzew. Najczęściej spotykana jest w starszych drzewostanach mieszanych z bogatym podrostem i podszytem. W górach bywa spotykana także w litych, jednowiekowych świerczynach.
-
Koszatka. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Opis gatunku
Jest to niewielki gryzoń, wielkością zbliżony do dużej myszy. Obserwując koszatkę z bliskiej odległości, nie ma możliwości pomylenia jej z żadnym innym zwierzęciem. Futerko na grzbiecie jest koloru szaroburego, na brzuszku jasne (białe lub delikatnie szarawe). Granica między barwą grzbietu i brzucha jest bardzo wyraźna. Uszy spore, wyraźnie widoczne (mocno wystające z futerka), cieliste. Oczy duże, ciemne. Na głowie znajduje się bardzo wyraźna, czarna przepaska, przebiegająca przez oko do ucha. Ogon puszysty, popielaty, spodem biały. Długość ciała 7-11 cm, ogona 6-9 cm.
W porównaniu z innymi pilchowatymi koszatkę łatwo odróżnić po wielkości (jest wyraźnie mniejsza od popielicy czy żołędnicy), kolorze futerka (orzesznica jest brązowopomarańczowa, popielica – popielata), wyraźnej czarnej przepasce, biegnącej przez oko do ucha (popielica i orzesznica takiej przepaski nie posiada, żołędnica posiada dłuższą, sięgającą wyraźnie za ucho).
-
Koszatka. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Rozpoznanie płci trudne, gdyż prącie u samca nie jest widoczne, a dyformizm płciowy nie występuje.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to ponad 4 lata.
Biologia
Ze snu zimowego koszatki budzą się wcześniej niż inne pilchy - w kwietniu, czasami nawet pod koniec marca. Samice rodzą raz do roku (czerwiec-lipiec) do 6 młodych. Najczęściej dopiero osobniki w drugim kalendarzowym roku życia uzyskują dojrzałość płciową. Gniazda zakładane są w dziuplach lub ich sztucznych odpowiednikach – budkach lęgowych. Młode rodzą się nagie i ślepe, po około 3 tygodniach zaczynają pobierać inny pokarm niż mleko.
Gniazdo zbudowane jest z liści rosnących najbliżej otworu wejściowego do dziupli, przy czym zrywane są wyłącznie świeże liście.
Koszatki zapadają w sen zimowy wczesną jesienią. Kryjówek poszukują pod ziemią, często kryjąc się przy fundamentach śródleśnych budynków. Przesypiają całą zimę bez przebudzenia. Ze snu zimowego koszatki budzą się dość wcześnie – najczęściej już pod koniec marca.
-
Gniazdo koszatki w budce. Widać zebrane przez nią świerze liście. Fot. Adam Tarłowski (zdjęcie lewe) oraz Judyta Gulatowska i Marek Kowalski (zdjęcie prawe)
Pokarm koszatki jest urozmaicony. Odżywia się chętnie zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym. Wczesną wiosną zjada pączki drzew i młode listki. Później odżywia się także owocami i nasionami drzew leśnych (bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu i wiele innych), a także owocami miękkimi. Pokarm zwierzęcy stanowi duży udział w jej diecie - zjada bezkręgowce, a także lęgi ptaków (jaja i pisklęta). Na terenach, gdzie koszatki występują dość licznie, w budkach dla ptaków znajduje się bardzo wiele gniazd ptaków, w których pisklęta zostały zjedzone przez koszatki.
Zachowanie
Są one aktywne nocą, dzień przesypiając w kryjówkach. Poruszają się prawie wyłącznie w koronach drzew, bardzo zwinnie przebiegając po nawet dość cienkich gałęziach i przeskakując między nimi. Poza poszukiwaniem miejsca hibernacji sporadycznie schodzą na ziemię.
Koszatka żerując nie wydaje głosów, nie zostawia także charakterystycznych śladów.
Niestety - brak jakichkolwiek danych ilościowych powoduje, że nie można wykazać zmian liczebności polskich populacji. Opierając się na liczbie znanych stanowisk, można stwierdzić, że zdecydowana wiekszość stanowisk znanych przed rokiem 1980 nie jest obecnie potwierdzona.
Koszatka nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jej populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie ich przez puszczyka. Podstawowe zagrożenia dotyczą przekształceń naturalnego środowiska – czyli zmian w drzewostanach:
- Przerzedzanie drzewostanów, oraz usuwanie podrostu i podszytu, co powoduje rozluźnienie zwarcia koron drzew i niemożność przemieszczania się koszatek.
- Fragmentacja drzewostanów, przez co powstają małe, izolowane populacje tych gryzoni. Bardzo często nawet niewielkie drogi śródleśne, nad którymi korony drzew się nie stykają, stanowią dla koszatek barierę nie do przebycia.
- Zmniejszanie się powierzchni starych drzewostanów, w których koszatki znajdują odpowiednie warunki do życia (baza pokarmowa, kryjówki).
- Usuwanie starych drzew z drzewostanów, co powoduje niedostateczną liczbę kryjówek.
- Na terenach, gdzie koszatka występuje dość licznie, należy utrzymywać korzystną dla niej strukturę drzewostanów. Jednak w miejscach, gdzie doszło już do negatywnych przekształceń, należy im przeciwdziałać.
- Izolowaniu niewielkich populacji (rozdzielonych np. drogami leśnymi) można zapobiegać przez wieszanie niewielkich mostków z grubej liny oplecionej luźno plastykową siatką (popielice przebiegają po linkach, zaś siatka chroni je przed drapieżnikami).
- Braki kryjówek można zniwelować poprzez wieszanie budek dla pilchów zastępujących dziuple. Mają one dość niecodzienny wygląd – otwór wejściowy znajduje się od strony pnia. W roku 2005 rozwieszono (Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”) ponad 600 budek na granicy Radomszczyzny i Kielecczyzny. Sporo z nich zostało zajęte przez koszatki.
Koszatka jest objęta w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Wymieniona jest także w załączniku III Konwencji Berneńskiej. Zaliczona została do gatunków mniejszego ryzyka, najmniejszej troski (kategoria Lower Risk: not threatened) na liście IUCN.
- Jurczyszyn M., Wołk K. 1998. The present status of dormice (Myoxidae) in Poland. Nat. Croat. 7: 11-18.
- Kowalski K. & Pucek Z. 1984. Rodzina: Popielicowate - Gliridae. [W:] Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 224-237.
- Pucek Z. Dryomys nitedula. [W:] Z. Pucek, J. Raczyński (red.), Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa, tom 1: 134-135; tom 2: 125.
- Pucek Z. 2001. Dryomys nitedula (Linné, 1766). Koszatka. [W:] Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa: 77-79.
